به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، از دیدگاه اسلام، انسان موجود خردمند و دارای موهبت آزادی و اختیار است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ»(1)؛ هر کس کار شایسته‌ای بکند به سود خود اوست و هر کس کار بدی مرتکب شود به زیان خودش است؛ پس همه به سوی پروردگارتان بازگردانده می‌شوید. لزوم جوابگویی و مسئولیت در برابر اعمال، نشان‌ دهنده آزادی و اختیار انسان است؛ زیرا مسئولیت بدون داشتن آزادی و اختیار معنا ندارد، حال با توجه به این مسأله سؤالی که در رسانه‌های مجازی و غیرمجازی مطرح می‌شود این است که امر به معروف و نهی از منکر و وادار کردن افراد به اجرای دستورات الهی چگونه با آزادی انسان سازگاری دارد؟ به همین منظور با حجت‌الاسلام رمضانعلی حسنی کارشناس گروه شبهه‌شناسی مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌آید:

*آیا آزادی فردی نامحدود است؟

-برخورداری از آزادی جزء حقوق طبیعی هر فرد به شمار می‌رود، اما مسلم است که آزادی انسان‌ها نمی‌تواند مطلق و نامحدود باشد، زیرا مطلق بودن آزادی افراد به هرج و مرج، اختلال و اختلاف خواهد انجامید، بنابراین، آزادی افراد به ناچار باید مقید و محدود به نظامی از قوانین و مقررات باشد. هر نظام سیاسی بر اساس مبانی و اصول حاکم بر آن، قوانینی را در نظر می‌گیرد که آزادی افراد بر اساس آن محدود می‌شود. انسان‌ها دارای زندگی اجتماعی‏ هستند، از این‏ رو در جامعه، تحت تأثیر اندیشه‏‌ها، اخلاق و رفتار دیگران قرار دارند. در عرصه‌ عمومی جامعه چیزی به عنوان «ضرر و زیان فردی» وجود ندارد و هرضرر فردی امکان این را دارد که به صورت یک «زیان اجتماعی» در آید، لذا عقل فرمان می‏‌دهد که همه افراد، با نظارت فراگیر خویش، جامعه را حتی‏‌الامکان حفظ کنند، شرع نیز همین وظیفه را واجب کرده است.

*می‌توان نسبت به مسائل اجتماعی بی‌تفاوت بود؟

-انسان موجودی اجتماعی است و تحت تأثیر اندیشه‌ها، اخلاق، رفتار و گفتار دیگران قرار دارد، رشد و تعالی انسان‌ها تنها در محیط و اجتماع سالم و پاک امکان‌پذیر است؛ زیرا افراد یک بافت اجتماعی سالم همانند اعضای یک بدن، در طریق حیات اجتماعی و سازمان‌ دادن به زندگی صحیح انسانی سهیم و شریک‌اند و هیچ یک از آنان نمی‌تواند خود را در قبال سودها و زیان‌های اجتماعی بی‌تفاوت پنداشته و عکس‌العملی از خود نشان ندهد، در چنین شرایطی است که مسأله امر به معروف و نهی از منکر(نظارت عمومی، چه به صورت شخصی و چه در قالب سازمان‌های نظارتی سیاسی و چه در چارچوب مراکز مردم‌نهاد) ضرورت می‌یابد و موقعیت اساسی و بنیادی آنکه چون خون در تمام اعضا و جوارح انسان جریان دارد، در صحنه حیاتی انسانی جلوه می‌کند.(2)

در دین اسلام نه تنها هر کسی نسبت به اعمال خود مسئول است و وظیفه دارد که اعمال و رفتار خود را اصلاح کند، بلکه فراتر از آن نسبت به مراقبت از منافع و مصالح دیگران نیز وظیفه‌مند است. به عبارت ساده‌تر، اگر چاهی سر راه قرار گرفت، نه تنها باید مواظب باشد که در آن چاه نیفتد، بلکه دیگران را نیز از آن چاه برحذر دارد، در مورد کارهای خیر نیز چنین است.

*در اینجا تعریفی از معروف و منکر ارائه می‌دهید؟

-«معروف» در لغت به معنای شناخته شده از ماده «عرف» است و اکنون اسم شده است، برای هر فعلی که در نزد عقل و شرع خوبی و حُسن آن شناخته شده باشد(3)، ولی در اصطلاح هر امر واجبی که شارع دستور به انجام آن داده است، معروف گفته می‌شود، هر چند بعضی‌ها گفته است که شامل مستحبات هم می‌شود(4)، در نتیجه می‌توان گفت هر چیزی که شارع به صورت وجوبی و یا مستحبی به آن دستور داده است، معروف شمره می‌شود.

«منکر» در لغت به معنای ناشناخته از ماده «انکار» است و به کاری که عقل و شرع آن را انکار کنند، «منکر» گفته می‌شود(5)، به این ترتیب کارهای نیک از نظر دینی امور شناخته و کارهای زشت و ناپسند از دیدگاه الهی و وحی امور ناشناخته معرفی شده‌اند، چه اینکه فطرت پاک انسانی با دسته اول آشنا و با دوم نا آشنا است.(6)

*چرا امر به معروف و نهی از منکر اهمیت دارد؟

-امر به معروف و نهی از منکر یکی از اصول عملی اسلام و از مهم‌ترین و عظیم‌ترین فرایض دینی در اسلام است. قرآن کریم به مسأله امر به معروف و نهی از منکر بسیار تأکید کرده است، به گونه‌ای که در حدود دوازده آیه کریمه به صراحت این دو واجب را بیان کرده است. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلىَ الخَْیرِْ وَ یَأْمُرُونَ بِالمَْعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(7)، باید از میان شما گروهی به نیکی دعوت کنند و به معروف، امر و از منکر نهی کنند و آن‌ها رستگارانند، در آیه‌ دیگر می‌فرماید: «کُنتُمْ خَیرَْ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(8)؛ شما بهترین امتی بودید که پدید آمدید از این جهت که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.

در این آیه شریفه مسلمانان به دلیل امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا، بهترین امت معرفی شده‌اند و این خود می‌رساند که اصلاح جامعه بشری بدون ایمان و دعوت به کارهای نیک و مبارزه با فساد ممکن نیست.(9)

در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر همین بس که این فریضه الهی از اهداف مهم و اصلی پیامبران بزرگ بوده است. اگر به وسیله امر به معروف و نهی از منکر کارهای خوب در جامعه شیوع پیدا کند و پلیدی‌ها و ناامنی از جامعه رخت بر بندد؛ رحمت و برکات حضرت منان بر بندگانش نازل خواهد شد و در مقابل، اگر زشتی‌ها به وسیله افراد جاهل و دشمنان معاند در جامعه زیاد شود، خیر و برکات الهی در تمام ابعاد از مردم برداشته خواهد شد.(10)

درباره اهمیت این فریضه حضرت علی(ع) می‌فرماید: «و ما اَعمال البّر کلّها و الجهاد فی سبیل الله عند الآمرِ بالمعروف و النّهی عَنِ المنکَرِ الّا کنَفثَةِ فی بحرٍ لُجِیٍّ»(11)؛ تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون قطره‌ای(آب دهان) در برابر دریای پهناور است.

همچنین امام باقر(ع) فرموده است: «انّ الاَمرَ بالمعروفِ و النَّهی عَن المنکر سَبیل الأنبیاء و مِنهاجُ الصّلحاء فریضَةٌ عظیمةٌ بها تُقام الفرائض»(12)؛ به راستی که امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبران و صالحان است، فریضه بزرگی است که به سبب آن واجبات اسلامی برپا می‌شود.

در حقیقت این دو فریضه بزرگ، ضامن اجرای بقیه تکالیف فردی و اجتماعی است. امر به معروف و نهی از منکر در واقع نوعی تعهد و مسئولیت اجتماعی را برای انسان نسبت به سرنوشت جامعه خود و افراد جامعه پدید می‌آورد که اگر صورت عملی و اصولی به خود گیرد، ضامن بقای دین و ارزش‌های آن خواهد بود و نادیده گرفتن آن موجب اشاعه ضد ارزش‌ها و سرانجام تضعیف هویت دینی می‌شود.

*برای انجام امر به معروف و نهی از منکر چه شرایطی لازم است؟

-آشنایی با معروف و منکر

یعنی کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، بدانند آن چه شخص مکلّف بجا نمی‌آورد، واجب است بجا آورد و آن چه رفتار می‌کند، شایسته رهاکردن و بایسته‌ ترک کردن است. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: امر به معروف و نهی از منکر بر کسی واجب است که عالم و دانای به معروف و منکر باشد، بر ضعیفی که راه به جایی نمی‌برد واجب نیست.

-احتمال تأثیر

اگر بدانند که امر به معروف و نهی از منکر اثر نمی‌کند، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست. البته در اینجا مقصود از احتمال تأثیر، به معنای عامیانه و ساده‌ آن، یعنی تأثیر آنی و فوری نیست، بلکه مقصود این است که شرایط و زمینه‌های فردی و اجتماعی به گونه‌ای است که تذکار و راهنمایی زبانی به مثابه‌ گامی در جهت نزدیک شدن فرد به انجام معروف یا ترک منکر تلقی می‌شود، به خوبی می‌دانیم که پدیده‌های روانشناختی و اجتماعی غالباً از حرکتی تدریجی برخوردار بوده و تغییرات دفعی و ناگهانی اندک است، از این رو محدود کردن وجوب امر به معروف و نهی ازمنکر به مواردی که احتمال تأثیر فوری و ناگهانی وجود دارد، این فریضه را تهی کرده و انجام آن را به موارد اندکی کاهش می‌دهد، از این رو اگر مجموعه‌ قرائن نشان می‌دهد که فرد مورد نظر، از سر لجاجت و عمد و بی‌اعتقادی به منکر روی آورده یا معروف را ترک می‌کند، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست. به عبارت دیگر، این دو فریضه الهی، واجباتی عقلی هستند و وجوبشان بسته به تشخیص فردی مؤمنان است.     

-اصرار بر معصیت

بدانند که شخص معصیت‌کار بنا دارد، عمل حرام و ترک واجب را تکرار کند. در نتیجه اگر بدانند که فرد گناهکار برگشته و اصرار بر نافرمانی خدا ندارد، امر به معروف و نهی از منکر لازم نیست.

-نداشتن پیامدهای ناروا

یعنی ضرر مالی یا جانی، و عرضی و آبرویی متوجه آمر نباشد(13)، مگر برای حفظ عقاید و یا حفظ احکام ضروری اسلام که اگر بر بذل جان و مال هم نیاز باشد، واجب است آن را بذل کند.(14)

*خب! جایگاه مصلحت‌های اجتماعی در امر به معروف و نهی چگونه است؟!

-انسان‌ها دارای زندگی اجتماعی‏ هستند و در پیمودن مسیر حیات نمی‏‌توانند به شکل فردی نیازهای خود را تأمین کرده و از همکاری دیگران بی‏‌نیاز باشند؛ از این‏ رو در جامعه، تحت تأثیر اندیشه‏‌ها، اخلاق و رفتار دیگران قرار دارند. در ساحت عمومی جامعه چیزی به عنوان «ضرر و زیان فردی» وجود ندارد و هر ضرر فردی امکان این را دارد که به صورت یک «زیان اجتماعی» سر برآورد؛ زیرا به سبب وجود پیوندهای اجتماعی، هیچ گناه و انحرافی در نقطه‌ خاصی محدود نخواهد ماند، بلکه هر چه باشد بسان آتشی ممکن است به نقاط دیگر هم سرایت کند؛ یعنی انحراف یک فرد، علاوه بر اینکه به خود وی ضرر می‌زند، جامعه نیز از رفتار انحرافی او زیان‌ ببیند. از این رو عقل فرمان می‏‌دهد که همه افراد، با نظارت فراگیر خویش، جامعه را حتی‏‌الامکان حفظ کنند. شرع نیز همین وظیفه را واجب کرده است. همان‌گونه که در بیماری‌های جسمی واگیردار باید با جلوگیری از سرایت بیماری سلامت جامعه را حفظ کرد، در مورد امراض روحی و اخلاقی نیز این مسئولیت وجود دارد و هر گونه سهل‌‏انگاری در برخورد با آن، به سقوط جامعه و فراگیر شدن فساد در آن می‏‌انجامد.(15)

پیامبر گرامی اسلام(ص) در ضمن یک مثال ساده و روشن، فلسفه امر به معروف و نهی از منکر و عدم منافات آن را با آزادی چنین ترسیم می‌فرماید: یک گنهکار در میان مردم مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می‌شود و هنگامی که در وسط دریا قرار می‌گیرد، به سوراخ کردن جایگاه خویش می‌پردازد. اگر دیگران او را از این کار خطرناک باز ندارند، آب به کشتی نفوذ می‌کند و یک باره همگی غرق می‌شوند.

پیامبر اکرم(ص) با این تعبیر زیبا، منطقی بودن و لزوم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر همگان مجسم می‌سازد و حق نظارت فرد بر اجتماع را حقی طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشت‌هاست، می‌داند، جامعه نیز به سان کشتی است. سرنشینان کشتی تنها تا حدی آزادند که موجب هلاک دیگران نشوند، هر گاه مسافری از این آزادی استفاده نادرست کند و بخواهد با میخ یا تیشه بدنه کشتی را سوراخ کند، همه مسافران بنابر غریزه دفاعی خود، به شدت با او مبارزه می‌کنند و عمل او را حرکتی از روی نادانی و محدودنگری می‌پندارند. بدون تردید، سستی و بی‌توجهی آنان، خطر غرق شدن و نابودی همگان را به دنبال خواهد داشت. از این رو، همه مؤمنان در بازداشتن افراد از ارتکاب گناهان و زیر پا نهادن ارزش‌های الهی، متعهد و مسئول هستند.(16)

*ضمانت اجرای دستورات الهی با امر به معروف است؟!

-از نظر عقل و به حکم عقلای عالم دو نکته مسلم است؛ یکی آنکه بشر در زندگی خود نیازمند قانون است و زندگی اجتماعی، بدون قانون سامان نمی‌‏یابد، دیگر آنکه قانون، نیازمند ضمانت اجراست، زیرا تدوین قانون و ارائه آن به تنهایی مشکل انسان را حل نمی‏‌کند و به دلیل آنکه انسان‌ها طبعاً از محدودیت‌های قانونی گریزانند، قانون اگر از پشتوانه اجرایی برخوردار نباشد، جامعه را به نظم مطلوب نمی‏‌رساند، از این‏ رو در دانش حقوق «ضمانت اجرا» یکی از ویژگی‌های اساسی قانون تلقی می‏‌شود.(17)

ضمانت اجرا دو گونه است:

الف) تمهیداتی که انسان‌ها را در سمت و سوی قانون سوق می‌‏دهد و از تخلفات جلوگیری می‏‌کند.

ب)کیفرهایی که برای متخلفان قانون در نظر گرفته می‏‌شود و قهراً در بازدارندگی از تخلف مؤثر است.

بر اساس این مبادی، امر به معروف و نهی از منکر یکی از راهکاری اساسی در جهت ضمانت اجرای قانون در بخش اول است؛ چه اینکه ضمانت اجرا به دخالت مراجع رسمی و نهادهای دولتی اختصاص ندارد و حمایت عرف و نیز افکار عمومی از جمله روش‌های آن شمرده می‏‌شود.(18)

با این تحلیل، امر به معروف و نهی از منکر از احکام ابداعی شرع نیست و در همه جوامع و نظام‌های حقوقی، ماهیتی شناخته‏ شده و مقبول دارد، هر چند که اسلام برای این موضوع عقلایی احکام و ضوابط خاصی قرار داده است، با این تفاوت که در دیگر نظام‌های حقوقی، چون قانون به روابط اجتماعی انسانها اختصاص دارد، از این ضمانت اجرا نیز در همان محدوده استفاده می‏‌کنند، ولی در نظام حقوقی اسلام، چون قانون دایره گسترده‏‌تری دارد و ابعاد فردی زندگی را نیز در بر می‏‌گیرد، لذا ضمانت اجرای آن نیز به شکل وسیع‏‌تری نقش‏‌آفرینی می‏‌کند، همچنین این ضمانت اجرا، انحصاراً در اختیار دولت قرار ندارد تا نیازمند یک تشکیلات وسیع باشد و نیز اختیار اجرای آن به انحصار دولت در نیامده است تا کارشکنی دولتمردان خللی در آن ایجاد کرده و یا نهادهای دولتی را از شمول آن معاف دارد، بلکه چنین نقشی بر عهده عموم مردم نهاده شده و البته دولت اسلامی نیز وظایف خاصی در این زمینه بر عهده دارد.(19)

*پی‌نوشت‌ها:

1-جاثیه، آیه 15.

2- ر.ک. نامه جامعه، محرم و صفر، 1391، شماره 100، امر به معروف و نهی از منکر در آموزه‌های اسلامی، ص24.

3-راغب اصفهانی، المفردات، چ دوم، دفتر نشر الکتاب، 1404 ه‍، ص331.

4-شهید ثانی، شرح لمعة، شرح از محمد کلانتر، ج2، بیروت، انتشارات دارالعالم الاسلامی، ص414.

5-راغب اصفهانی، پیشین، ص331.  

6-ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چ نوزدهم، ج3، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، 1370، ص37.

7- آل عمران، آیه 104.

8-آل عمران، آیه 110.

9-مکارم شیرازی، ناصر، پیشین، ص48.

10-محمدی‌نیا، اسد الله، بهشت جوانان، چ1، نصایح، 1378، ص501.

11-فیض‌الاسلام، نهج‌البلاغه، حکمت 366.

12-حرعاملی، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج11، ص395، ح6.

13-مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج75، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ص413.

14-همان.

15-محمد سروش، مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر، مجله حکومت اسلامی، 1381، شماره 24.

16-مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج3، ص50.

17-ناصر کاتوزیان، فلسفه حقوق، ج‏1، ص‏523.

18-جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ج‏3، ص‏2421.

19-محمد سروش، پیشین.

انتهای پیام/ک

http://fna.ir/ARUBVY