ندای گیلان-عبدالرحمن فتح اللهی:اگرچه غرب آسیا از دیرباز تاکنون همواره کانون التهابات بوده است، اما طی روزها و هفته‌های اخیر شدت آن افزایش پیدا کرده، به‌گونه‌ای که اکنون سایه جنگ و تنش نظامی بر منطقه با محوریت فضای دوقطبی تهران – واشنگتن سنگینی می‌کند که می‌تواند کل خاورمیانه به‌ویژه همسایگان ایران را درگیر کند، اما در این میان محمدعلی حکیم، وزیر امور خارجه عراق تلاش‌های دیپلماتیکی را برای عدم افزایش التهابات و تنش‌ها در منطقه انجام داده است؛ آیا در پس پیدا و پنهان این تلاش‌های دیپلماتیک بغداد می‌توان کورسوی امیدی برای، نه حل که حداقل تعدیل این التهابات منطقه نیز دید؟ به‌رغم مخالفت‌های شدید در خصوص حضور و استقرار نیروهای نظامی آمریکاییِ بازگشته از سوریه در خاک عراق، تلاش‌های سیاسی بغداد متناسب با وزن و جایگاه دیپلماتیک عراق در منطقه و جهان، باید چه رویکرد و ابعادی داشته باشد تا نهایتا به نتیجه مطلوب برسد؛ تلاش‌هایی که به‌دلیل نگرانی مسئولان عراقی از آینده کشورشان از قِبَل واردشدن ناخواسته و به تبعش متضررشدن این کشور در تبعات این تنش در حال پیگیری است؟
زمانی که اکتبر سال گذشته میلادی کابینه عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق برای گرفتن رأی اعتماد به پارلمان این کشور معرفی شد، بسیاری از سیاسیون عراقی، شخصیت‌ها و کارشناسان امر محمدعلی حکیم برای تصدی‌گری پست وزارت امور خارجه را گزینه‌ای بسیار مناسب تلقی کردند که در سایه تجربه دیپلماتیک، صبغه خانوادگی، مقبولیت در جامعه عراق و نیز آشنایی او با تحولات منطقه و حتی اروپا و آمریکا می‌تواند دیپلماسی عراق را از سکون خارج کند.
شاید در این میان مسأله مهم نفوذ جدی بغداد در همه حوزه‌های خاورمیانه باشد که امتیاز و فرصت ویژه‌ای را در اختیار محمدعلی حکیم به منظور کاهش و تعدیل سطح قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که شاید مشابه این فرصت برای هیچ‌کدام از کشورهای خاورمیانه فراهم نباشد.
اهمیت این فرصت طلایی برای بغداد زمانی بیشتر می‌شود که در صورت وقوع هرگونه تنش احتمالی میان تهران – واشنگتن، چه‌بسا عراق نیز از تبعات این تنش در امان نماند؛ به‌خصوص که طی هشدارهای اخیر واشنگتن برای خروج کارکنان و دیپلمات‌های غیرضروری آمریکایی از خاک عراق، احتمال این ظن در حال تقویت است.
یقینا این واقعیت تلخ تلاش عراقی‌ها را به منظور سامان‌دادن به شرایط بیشتر می‌کند، به‌گونه‌ای که اکنون مشابه این کوشش‌ها از جانب هیچ‌کشور دیگری برای تعدیل التهابات منطقه‌ای در حال انجام نیست. اگرچه در حال حاضر خود عراق هم در داخل با مشکلات عدیده امنیتی روبه‌رو است.
البته در این میان باید اذعان داشت که یقینا وزن دیپلماتیک بغداد به منظور مدیریت این تنش را نباید در یک پروسه و سناریوی تک‌پرسوناژ دید.
به دیگر بیان، زمانی تلاش بغداد برای رسیدن به کاهش تنش در منطقه در بعد داخلی و بین‌المللی به ثمر می‌نشیند که این نگاه دیپلماتیک بغداد در طول و در هماهنگی با دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای انجام گیرد. در این خصوص یقینا عراق باید امتیازات خود را در جهت همسویی با این کشورها به‌کار برد؛ در غیراین صورت به‌تنهایی عراق توان انجام اقدام مهمی را متناسب با وزن خود نخواهد داشت.
امتیازاتی که با نگاهی به شرایط کشورهای منطقه شاهدیم که هر کدام از این بازیگران به‌دلیل یا دلایلی از نداشتن آنها در بخش‌هایی از غرب آسیا رنج می‌برند؛ اکنون کشورهایی مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین روابط بسیار جدی با غرب مخصوصا آمریکا دارند، اما از آن سو تنش‌های پررنگی را در سایه رقابت‌های منطقه با جمهوری اسلامی ایران، قطر و ترکیه و تا حدودی در سوریه دارند.
از آن سو کشوری نظیر قطر نیز اگرچه بعد از اقدام یک‌جانبه ریاض، ابوظبی، منامه و قاهره روابط بسیار مناسبی را با تهران برقرار کرده و از پیش هم به‌واسطه نزدیکی نگاه ایدئولوژیکش، روابط جدی با آنکارا داشته است، اما از خلأ تنش با عربستان سعودی، امارات متحده، مصر و بحرین رنج می‌برد که باید کم و بیش مشابه همین شرایط را برای کشور ترکیه نیز در نظر داشت.
در کنار آن هم با وجود نفوذ بسیار جدی ایران در سوریه، عراق، لبنان و نیز مناسبات خوب و جدی با ترکیه و قطر، اما تهران از مناسبات چندان مطلوبی در میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برخوردار نیست. لذا تنها کشور عراق است که در عین داشتن مناسبات بسیار گرم با سوریه، لبنان، ایران، ترکیه و قطر روابط حسنه‌ای را با عربستان سعودی، امارات متحده، بحرین و مصر دارد.
اکنون که تنش و التهاب در خاورمیانه هر روز در حال اوج‌گرفتن است به‌نظر می‌رسد که محمد علی حکیم به‌رغم عدم ثبات سیاسی داخلی عراق در یک تحرک دیپلماتیک گام‌هایی را برای کاهش این التهابات با بازیگران مهمی چون قاهره، ابوظبی و ریاض برداشته است و در این رابطه وزیر امور خارجه عراق سه‌شنبه و چهارشنبه هفته گذشته گفت‌وگوهایی را با عبدا… بن زاید آل نهیان و سامح شکری همتایان اماراتی و مصری خود و عادل جبیر، وزیر مشاور در امور خارجی عربستان سعودی صورت داده است. البته پیش از آن هم شاهد سفر محمد علی حکیم به کویت بودیم.
این علاوه بر سفر روز پنجشنبه عراقی‌ها به ترکیه است. البته در این میان نباید جایگاه عراق را در کلان نگاه قاره سبز از نظر دور داشت.
به عبارت دیگر احتمال دارد که دایره تلاش‌های سیاسی عراق ابعادی فرامنطقه‌ای هم پیدا کند که به‌نظر می‌رسد سفر اروپایی 30 آوریل (10 اردیبهشت‌ماه) عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق به مقصد هلند، فرانسه و آلمان، دیدار 12 مه (22 اردیبهشت) برهم صالح، رئیس‌جمهوری این کشور با سفرای آلمان، فرانسه و انگلستان در کاخ السلام بغداد و نیز دیدار یک روز قبل (11 می) این سفرای تروئیکای اروپایی با نخست‌وزیری با محوریت کمک به حل تنش ایران و آمریکا از پیدا و پنهان تلاش‌های دیپلماتیک بغداد به منظور فروکش‌کردن تنش تهران – واشنگتن نشان دارد. حال باید دید که این تلاش‌های عراق، چه در سطح منطقه و چه در ابعاد فرامنطقه‌ای – البته در یک پروسه جمعی – به نگرانی‌های دولت مرکزی بغداد در خصوص بدل‌شدن عراق به زمین تنش ایران و ایالات متحده نتیجه خواهد داد؟
* کارشناس مسائل بین‌المللی
Friday, 19 April , 2024