محمدرضا ستاری- توافق هسته‌ای میان ایران و گروه http://www.aftabir.com+5 پس از روی کار آمدن دولت پست نومحافظه کار ترامپ در کاخ سفید دچار مخاطراتی جدی شده است. ترامپ قبل از استقرار در کاخ سفید و از همان زمان مبارزات انتخاباتی برجام را توافقی فاجعه بار برای آمریکا دانسته و بر لزوم خروج آمریکا از آن […]

محمدرضا ستاری- توافق هسته‌ای میان ایران و گروه http://www.aftabir.com+5 پس از روی کار آمدن دولت پست نومحافظه کار ترامپ در کاخ سفید دچار مخاطراتی جدی شده است. ترامپ قبل از استقرار در کاخ سفید و از همان زمان مبارزات انتخاباتی برجام را توافقی فاجعه بار برای آمریکا دانسته و بر لزوم خروج آمریکا از آن تاکید کرده بود. او در آخرین کارشکنی خود در قبال این توافق بین‌المللی با گذاشتن شروطی چهارگانه تهدید کرده است که در صورت عدم تحقق آنها آمریکا از توافق هسته‌ای خارج خواهد شد.
حال با توجه به تحولاتی که در طول یک سال گذشته در مورد برجام در سطح بین‌المللی صورت گرفته است، این سوال در مطرح می‌شود که اصولاً ماهیت توافق هسته‌ای چیست که در داخل و خارج از کشور برخی از بام تا شام بر روی نقاط مثبت یا منفی آن تکیه کرده و هر یک تحلیل‌های متفاوتی را در خصوص آن ارائه می‌کنند؟ اگر این توافق برای ایران بد بوده و هیچ دستاوردی در بر نداشته است، چرا آمریکا و متحدان منطقه‌ای این کشور با متحمل شدن هزینه‌هایی تمام تلاش خود را برای از میان برداشتن آن به کار بسته‌اند؟ یا از سوی دیگر اگر برجام فتح الفتوح است، چرا تاکنون آنچنان که باید ایران از ثمرات آن بهره‌ای کافی نبرده است؟ برای بررسی این امر بهتر است به یک جنبه از زوایای متعدد برجام توجه داشته باشیم.
به طور کلی رهیافت‌های کلان روابط بین الملل در خصوص ساختار جهانی به 4 بخش عمده تقسیم بندی می شوند. رهیافت نخست، واقع گرایی (رئالیسم) نام دارد که بیشتر بر مبنای عمل گرایی قرار گرفته و معتقد است که دولت ها همچنان واحدهای اصلی تشکیل دهنده روابط بین الملل محسوب شده و محیط جهانی وضعیتی هرج و مرج گونه دارد. این دیدگاه البته به قواعد و قوانین نظام بین بین المللی اشاره می کند اما تاکیدش بر این است که یک قانون مشخص و قدرت مرکزی در عرصه جهانی وجود ندارد و کنش های بین المللی مبتنی بر کسب بیشترین حد ممکن منافع ملی است.
رهیافت دوم، دیدگاهی آرمان گرایی (لیبرالیستی ) دارد و ترسیم و تصویر آن از جهان کاملاً متفاوت با دیدگاه نخست است. این رهیافت عمدتاً بر وابستگی متقابل تاکید دارد و معتقد است که این وابستگی متقابل ناشی از نیازهای متقابل بوده و منافع هم در سایه همکاری های متقابل با مرکزیت سازمان های بین المللی از قبیل سازمان ملل متحد تحقق پیدا می کند.
رهیافت سوم ساختارگرایی است که جامعه بین المللی را بر مبنای رقابت اقتصادی بین طبقات تقسیم بندی می کند. این رهیافت عمدتاً دیدگاهی مارکسیستی دارد و می گوید که دولت ها اگر به عنوان بازیگران عرصه بین المللی فعالیت می کنند، این فعالیت مستقل نبوده و بر پایه یک طبقه اقتصادی کنش‌گری می‌کند.
رهیافت چهارم به سازه انگاری مشهور است و معتقد است که جامعه بین الملل متشکل از واحدهای فرهنگی و هویتی است که بازیگران آنها را دولت ها و سازمان هایی از قبیل اتحادیه اروپا، سازمان کنفرانس اسلامی، شورای همکاری خلیج فارس و … تشکیل می دهد.
با توجه به موارد ذکر شده، امروزه اکثر متفکران روابط بین الملل معتقدند که شواهد نظام جهانی و نحوه کنش بازیگران بین المللی حکایت از آن دارد که رهیافت واقع گرایی همچنان رهیافت غالب در عرصه روابط بین الملل است. دیدگاهی که معطوف به منافع ملی و کسب بیشترین مزیت ها بر پایه مرکزیت دولت هاست.
در چنین محیطی مذاکره و همکاری های بین المللی از پیچیدگی ها و دشواری های خاص خود برخوردار است، به طوری که هر بازیگری سعی دارد با تکیه بر ابزارهای قدرت و نادیده گرفتن منافع طرف مقابل، بر بیشینه ساختن مطلوبیت های خود تاکید کند.
در همین رابطه است که می‌توان فضای مذاکرات هسته ای میان ایران و گروه http://www.aftabir.com+5 را بهتر درک کرده و مورد ارزیابی دقیق قرار داد. مذاکراتی که از سال 92 در فضای فشار های گسترده بین المللی بر روی ایران آغاز شد و پس از 22 ماه رایزنی فشرده توسط تیم جدید مذاکره کننده هسته ای ایران به ریاست محمدجواد ظریف، در تیر ماه 94 در قالب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به نتیجه رسید.
در این میان با توجه به فضای حیاتی ایران و طرفین مذاکره کننده می توان دستاوردهای برجام را برای هر یک از شرکای آن مورد بررسی و تحلیل قرار داد. البته در این خصوص برخی آنچنان نسبت به دستاوردها اغراق کرده و برخی آنچنان بدبینانه آن را نقد کرده اند که اگر آنها را در چارچوب علمی قرار دهیم، غیر کارشناسی بودن آنها به وضوح ملموس و مشخص خواهد بود.
در این یادداشت سعی بر این است که از سه منظری که کمتر به آن پرداخته شده، مزایای برجام را به طور مشخص برای ایران مورد واکاوی قرار دهیم.
http://www.aftabir.com- اصولاً ده ها سال بوده که دیدگاهی نسبت به ایران از سوی آمریکایی ها ترویج می شد که از آن به عنوان طرح همه چیز منهای ایران نام می برند. این دیدگاه سعی داشت در تمام ساز و کارهای جهانی و منطقه ای کشورمان را منزوی ساخته و اجازه کنش مطلوب و بازیگری را از ایران سلب کند. مذاکرات هسته ای در چنین فضایی و با تاکید بر رویکرد سیاست خارجی دولت نهم و دهم که مسبب انزوای هر چه بیشتر ایران بود، شکل گرفت و در پایان ضمن شکسته شدن دیوار سخت ایران هراسی، برای نخستین بار شاهد دعوت و حضور ایران در سازوکارهای مهم بین المللی مانند مذاکرات ژنو و آستانه برای حل و فصل بحران سوریه بودیم. همچنین با تردد آمد و شد مقامات بین المللی پس از برجام به ایران، مقدمات حضور و عضویت ایران در سازمان های مهم بین المللی از قبیل سازمان همکاری های شانگهای و آسه آن نیز فراهم شد.
2- از سال 1386 تا سال 1390 شش قطعنامه تحریمی لازم الاجرا توسط شواری امنیت سازمان ملل بر علیه کشور صادر شد و پرونده هسته ای ایران که ماهیتی حقوقی داشت به پرونده ای امنیتی در سطح جهانی تبدیل شد. در این میان قطعنامه 1929 یکی از سخت ترین قطعنامه های تاریخ شورای امنیت بر علیه یک کشور بود که بسیاری از کارشناسان آن را در تاریخ سازمان ملل بی سابقه دانسته اند. در چنین فضایی با به نتیجه رسیدن توافق هسته ای، طی اقدامی کم نظیر هر شش قطعنامه با یک قطعنامه شواری امنیت (2231) ملغی شده و علاوه بر خارج شدن ایران از فشار شش قطعنامه تحریمی لازم الاجرا، روندی جدید در حقوق بین الملل نیز رقم خورد.
3- با رفتن پرونده هسته ای ایران به شورای حکام و پس از آن شواری امنیت سازمان ملل، ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گرفت. ماده 42 این فصل تاکید می کند که کشوری که ذیل فصل هفت قرار می گیرد، تهدیدی بر علیه صلح و امنیت بین المللی است و تمام کشورهای جهان موظف هستند با تمام ابزارهای ممکن با این تهدید جهانی مقابله کنند. در تاریخ سازمان ملل تمام کشورهایی که ذیل فصل هفتم قرار گرفته بودند با حمله نظامی مواجه شده اند (مانند: عراق، افغانستان، یوگوسلاوی سابق و …) اما ایران تنها کشوری بود که توانست با دیپلماسی و بدون حمله نظامی از ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل خارج شود.
لذا با نگاهی به این سه دستاورد مهم باید گفت: عرصه روابط بین الملل امروزه عرصه مذاکره و تعامل بر پایه دیدگاه رئالیستی است و ترجیع بند آن را واژه معامله می سازد. معامله اکنون مفهومی است که از اقتصاد به سیاست آمده و هنر دیپلماسی یک کشور در آن است که از این پارادایم غالب یک بازی برد- برد را بسازد. بازی که در این پارادایم غالب، توسط تیم هسته ای ایران در دولت یازدهم در محیطی نابرابر شکل گرفت و با درک واقع بینانه از شرایط جهانی به بازی برد- برد برجام برای ایران ختم شد.
از سوی دیگر باید در نظر داشت که برجام در چه قالبی به ثمر رسیده؛ مذاکره یا مناظره؟ همانطور که از پسوند آن مشخص است، برجام طی روند مذاکرات هسته‌ای صورت گرفت. در مذاکره بر خلاف مناظره که قصد بر منکوب کردن طرف مقابل است، دو طرف با رسیدن به نقطه‌ای میانی با دادن امتیازهایی، دستاوردهایی را نیز در ازای آن کسب می‌کنند. این امر به طور طبیعی در مورد ایران و گروه http://www.aftabir.com+5 نیز صادق است. استراتژی دوران نوین این را می‌گوید: در معامله چیزی می‌دهیم و چیزی می‌گیریم، پس با امکان سنجی تعامل صورت گرفته باید دید که چه دستاوردی را کسب کرده و چه امتیازهایی را بخشیده‌ایم. اگر مقصود بر این است که در مذاکره با شش قدرت جهانی، یک تنه به میدان رفته و علاوه بر شکست تمامی رقبا، تمامی امتیازات را از آن خود سازیم، بهتر است با مطالعه در خصوص شرایط بین‌المللی، حداقل دیدگاه خود را به واقعیت‌های موجود نزدیک سازیم.